1 op de 6 koppels is onvruchtbaar. Dit zijn de strafste oorzaken: “Warm plastic niet op in de microgolf”
Kinderwens? Zwanger raken zal voor een op de zes koppels moeilijk zijn. Onbewust saboteren we zowel het sperma van de man als de vruchtbaarheid van de vrouw, zeggen fertiliteitsexperts. Van de tandpasta in je kast tot de soa die onschuldig lijkt: wat kunnen we beter doen? “Regelmatig klaarkomen helpt om je sperma op peil te houden.”
Over heel de wereld heeft een op de zes koppels last van onvruchtbaarheid. Dat maakte de Wereldgezondheidsorganistie (WHO) deze maand bekend. “Dat cijfer is voor veel mensen schrikken”, zegt gynaecoloog en prof. dr. Arne Vanhie (UZ Leuven).
“De vraag is: wanneer spreek je van onvruchtbaarheid? Het gaat over koppels die na een jaar niet zwanger zijn, hoewel de vrouw een regelmatige cyclus heeft en de partners regelmatig vrijden.” Zelf is dr. Vanhie niet verrast. “Het is de realiteit. Er zijn steeds meer koppels die kunstmatige hulp nodig hebben om zwanger te worden.”
Er is iets aan de hand met het sperma van de westerse man
Wil dat zeggen dat de algemene vruchtbaarheid achteruitgaat? Endocrinoloog en prof. dr. Leen Antonio (UZ Leuven) reageert: “Bij mannen zijn er inderdaad aanwijzingen dat de spermakwaliteit afneemt. Dat gaat over drie dingen. Een: de zaadconcentratie. Twee: de beweeglijkheid van de spermacellen. En drie: de vorm van de cellen. Voor een goeie vruchtbaarheid heb je voldoende zaadcellen nodig, met een normale kop en staart, die vlot bewegen.”
De vrees is dat de zaadkwaliteit blijft zakken. Vijftig jaar geleden bedroeg een zaadlozing in ons land nog 100 miljoen zwemmers per milliliter sperma. Tien jaar geleden was dat aantal al meer dan gehalveerd. Wetenschappers schatten dat mannen per jaar 1,6 procent minder zaadcellen produceren.
“Een van de belangrijkste oorzaken is milieuvervuiling in de hele brede zin van het woord”, vertelt Antonio. Denk maar aan chemicaliën, pesticiden en hormoonverstoorders die je overal terugvindt. In verf, make-up, kinderspeelgoed, kleding, kartonnen pizzadozen, de tandpasta die je deze ochtend gebruikt hebt ... “Baby’s die nu geboren worden in de westerse wereld hebben zelfs al chemicaliën in hun lijfje zitten.”
Kunnen we daar niks aan doen? “Wetenschappers kunnen moeilijk aantonen welke specifieke stoffen slecht zijn. Plus, chemicaliën zitten overal. Daarom moet je vooral je gezond verstand gebruiken. Was je groente en fruit, en mijd weekmakers door geen plastic op te warmen in de microgolf.”
Klopt het dat strakke broeken, zetelverwarming en de gsm in de broekzak ook boosdoeners zijn?
Naast de beruchte hormoonverstoorders is onze levensstijl ook een factor, zegt prof. dr. Antonio. “Roken is rampzalig, net als ongezonde voeding, alcohol of te weinig beweging. Maar een van de allergrootste boosdoeners is overgewicht. Hoe meer vetmassa, hoe minder testosteron – en je hebt testosteron nodig voor de zaadcelproductie.”
En dan zijn er nog een aantal mythes die de ronde doen. Te weinig masturberen zou slecht zijn voor de zaadkwaliteit en te strakke broeken of ‘ballenknijpers’ zouden je zaadcellen in een ‘wurggreep’ houden. “Sommige data wijzen er inderdaad op dat regelmatig klaarkomen helpt om je sperma op peil te houden”, stelt Antonio.
“We weten tevens de temperatuur van de teelbal idealiter iets lager is dan die van het lichaam. Daarom wordt er gewaarschuwd voor zetelverwarming in de wagen, heel strakke broeken of een smartphone in de broekzak. Maar ach, er is pas een risico als de temperatuur van de teelbal uren lang verhoogd wordt. Je moet dus niet bezorgd zijn als je een halfuur in de wagen zit met de zetelverwarming op. Je gsm kan je evengoed niét in je broekzak steken. Baat het niet, dan schaadt het niet.”
“De biologische klok bestáát.” Zo verandert je kans op zwangerschap in je dertigerjaren
Terwijl onderzoekers alarm slaan over de dalende zaadkwaliteit bij mannen, uiten gynaecologen hun bezorgdheid over de steeds latere leeftijd waarop vrouwen mama worden. Prof. dr. Arne Vanhie: “Vrouwen zijn het vruchtbaarste tussen de leeftijd van 18 en 25 jaar, maar we zien dat steeds meer vrouwen hun kinderwens uitstellen.” In 2020 was de gemiddelde leeftijd 31 jaar in ons land. In 1989 was dat nog 27,3.
“De biologische klok bestáát. Elke vrouw wordt geboren met een aantal eicellen en in de loop der jaren neemt dat aantal af. In het begin is die afname zeer beperkt. Vanaf de eerste keer dat een vrouw menstrueert tot om en bij de leeftijd van 32 jaar volgt een plateaufase, waarbij de reserve krimpt met een paar eicellen per maand. Op 35 jaar zien we een knik in de curve en is er een veel snellere daling van het aantal eicellen.”
Daar komt nog eens bij dat ook de kwaliteit van eicellen daalt. Vanhie: “In het begin zijn de meeste eicellen genetisch perfect. Maar met de leeftijd daalt de eicelkwaliteit. Op je 42e heb je nog maar weinig eicellen en is de meerderheid van slechte kwaliteit. Dit zorgt ervoor dat je veel moeilijker zwanger wordt én een hogere kans hebt op een miskraam.”
Een bijkomend probleem is dat sommige mensen ervan uitgaan dat fertiliteitsartsen een soort toverstokje hebben, dat ze alles kunnen oplossen. Maar de slaagkansen van ivf vertellen een ander verhaal, stelt Vanhie.
Prof. dr. Leen Antonio: “Mannen hebben in dat opzicht meer geluk: zaadcellen worden het hele leven lang opnieuw aangemaakt. Al stijgt bij hen met de jaren de kans op embryo’s met chromosomale afwijkingen. Daarom mogen spermadonoren in het UZ Leuven maximum 45 jaar zijn.”
Er is één medische oplossing. “Maar hoeveel vrouwen zullen er achteraf spijt van hebben?”
Biologisch gezien is het dus wenselijk dat vrouwen zo jong mogelijk kinderen krijgen. Maar maatschappelijk gezien is dat vaak een illusie. “Tja, hoe los je dat op? De enige medische oplossing is het invriezen van eicellen. Het is duur, maar het werkt.”
De tijd zal moeten uitwijzen of het een goed idee is om massaal eicellen in te vriezen, nuanceert Vanhie nog. “Hoe meer we het doen, hoe beter we er in zullen worden en hoe efficiënter de techniek wellicht zal zijn. Maar we moeten afwachten: hoeveel vrouwen zullen hun eicellen effectief gebruiken? En hoeveel vrouwen zullen er spijt van hebben, als ze hun ingevroren eicellen toch niet gebruiken of niet nodig hebben?”
Verder valt er niet veel aan te doen, denkt Vanhie, behalveawarenesscreëren. “Vaak gaat het om op de juiste leeftijd de juiste partner tegen te komen. Maar even vaak zijn er ook koppels die vanaf jonge leeftijd samenzijn en hun kinderwens uitstellen. Ik noem hen de ‘backpackgeneratie’: zij willen eerst carrière maken, genieten van het leven en de wereld zien. Dan stel ik mezelf de vraag: moet je echt voor je 35steMachu Picchu gezien hebben? Daar is niks mis mee, hé. Maar wees er dan van bewust dat het ten koste kan gaan van je kinderwens.”
En dan zijn er nog de gezondheidsissues die vrouwen teisteren. Zoals chlamydia
Kortom, de belangrijkste reden voor het verlies van vruchtbaarheid is nog steeds de leeftijd. Maar ook de levensstijl speelt een rol bij vrouwen. Vanhie: “Roken en overgewicht verkleinen drastisch de kans op een zwangerschap bij de vrouw. En dan zijn er nog gezondheidsproblemen zoals endometriose, PCOS of baarmoederproblemen. De laatste jaren zien we ook steeds meer chlamydia-infecties, wat op den duur kan leiden tot verstopte eileiders, en patiënten met bekkenpijnsyndromen zoals vaginisme of vulvodynie.”
Als het gaat over de invloed van chemische stoffen en hormoonverstoorders, zijn er bij vrouwen veel minder onderzoeken uitgevoerd. “Dat komt omdat vrouwelijke vruchtbaarheid véél moeilijker te meten is. Al zal die invloed er wellicht zijn. Studies hebben bijvoorbeeld aangetoond dat primaten, die werden blootgesteld aan dioxines in uitlaatgassen, meer kans hadden op endometriose.”
Bij sommige koppels lukt het niet om lichamelijke redenen. Andere mensen hebben gewoonweg te weinig seks om zwanger te raken, zegt prof. dr. Vanhie nog. “Dat is logisch. Veel koppels die kinderen willen krijgen, hebben het ook heel druk op professioneel vlak. Ze zijn weinig (samen) thuis, dus is de frequentie van coïtus te laag.”
Brengt de toekomst een ‘spermageddon’?
Beide experts zijn het eens: het is moeilijk om de toekomst te voorspellen. “Wellicht zal er nog een verdere daling zijn van de spermakwaliteit. De komende jaren is er niet onmiddellijk verbetering op komst”, zegt Leen Antonio. Hetzelfde klinkt bij Vanhie: “Als steeds meer vrouwen overgewicht hebben én hun kinderwens blijven uitstellen, dan zal het issue blijven groeien.”
Zal het ooit zo ver evolueren dat iederéén kunstmatige hulp nodig heeft? Dat zien de proffen niet meteen gebeuren. “Bovendien staat de wetenschap niet stil”, stelt Vanhie. “Recent is een interessante paper gepubliceerd: researchers zijn er in geslaagd om eicellen te maken van de huidcellen van een muis. Als we gewoon eicellen kunnen maken van stamcellen, zou dat veel problemen oplossen. Maar dat is nog niet voor meteen. Eerder voor de verre, verre toekomst.”
