Vergeten we binnenkort bewust trauma’s? Psycholoog doet uit de doeken hoe Homer Simpson-effect werkt

We lijken meer dan we denken op Homer Simpson, de pater familias van de bekende cartoonfamilie. Elke keer hij iets nieuws leert, vergeet hij een eerder opgedane vaardigheid. “Het Homer Simpson-effect is geen nonsens”, zegt psycholoog Tom Beckers. We kunnen zelfs opzéttelijk iets vergeten. Zullen we dan in de toekomst nare herinneringen en trauma’s uit ons hoofd kunnen wissen? Veel wetenschappers geloven van wel. “De KU Leuven spitst zich toe op dat onderzoek.”

Jij, ik en alle anderen ter wereld hebben iets gemeen met het logge cartoonfiguurtje dat dol is op donuts, verslingerd aan Duff Beer en niet bepaald hoge toppen scheert wat intellectueel vermogen betreft - Homer Simpson. “Iedere keer als ik iets nieuws leer, wordt er oud spul uit mijn brein gedrukt”, is zijn excuus. Zo volgde hij een wijncursus, en was Homer daarna compleet vergeten hoe hij moest autorijden.

Het blijkt niet zo onlogisch: in ieders brein gebeurt er iets soortgelijks. Het Homer Simpson-effect, heet het. Al is het niet zo zwart-wit als Homer stelt, zegt professor Tom Beckers, verbonden aan het Centrum voor Leerpsychologie en Experimentele Psychopathologie van de KU Leuven. “Als je nieuwe informatie opslaat, verdwijnt wat je daarvoor geleerd hebt niet als sneeuw voor de zon. Maar het is wel zo dat je brein de vorige info meestal actief zal onderdrukken."

Een concreet voorbeeld: waag je je aan een cursus Italiaans, jaren nadat je Spaanse les volgde, dan zal je Spaans erop achteruitgaan. Je hebt meer moeite om die info weer op te roepen. In eerste instantie zal het dus moeilijker zijn om op Spaanse woorden te komen.

“Ons brein doet dat om ons te helpen. Anders zou onze kennis van het Spaans de verwerving van het Italiaans verstoren”, legt dr. Tom Beckers uit. “Je kan je brein vergelijken met een fichebak: om te vermijden dat je elke kaart moet bekijken voor je de juiste info hebt, worden sommige fiches automatisch naar beneden gedrukt.”

Mechanismen onder de hersenpan

Normaal gezien winnen de recentste fiches van oudere kaarten. “Dat heet met een technische term 'retroactieve interferentie’”, legt dr. Tom Beckers uit. “Nieuw aangeleerde informatie staat het terughalen van eerder geleerde informatie meestal in de weg.”

Maar het omgekeerde kan ook voorkomen. Proactieve referentie, heet dat. “Oude herinneringen verhinderen dan het leren en herinneren van nieuwe informatie”, zegt de psycholoog. “Dat komt meestal voor wanneer je er wat tijd laat overgaan. Stel dat jij nu net terug bent van vakantie en ik vraag je of je leuke dingen hebt gedaan, dan zal je de recentste dingen eerst opsommen. Maar vraag ik je pas over twee maanden hoe jouw reis was, dan zal je misschien eerder beginnen over de activiteiten die je in het begin van je vakantie hebt gedaan.”

Bewust vergeten

“Ons brein houdt niet alleen onbewust grote kuis, het is ook mogelijk om opzettelijk iets te vergeten", zegt dr. Tom Beckers. “Je kan mensen instrueren om informatie niet op te slaan. Daar is veel wetenschappelijke literatuur over, en onze vakgroep doet daar ook zelf onderzoek naar.”

“Stel dat je een groep mensen woordenlijsten geeft. Je overloopt samen de woorden. Bij sommige termen zeg je: dit mag je vergeten. Bij andere woorden geef je die instructie niet”, legt hij uit. “Als je dan nadien zegt: ‘surprise! Probeer ze toch allemaal op te sommen’, dan zal je zien dat de woorden die ze niet moesten onthouden ook effectief vergeten zijn. Zelfs als je er een mooie beloning tegenoverstelt, lukt het een pak minder goed om die woorden op te roepen.”

Hulp bij therapie

Dat schept natuurlijk mogelijkheden. Want als je dingen bewust kan vergeten, dan ook dat ene pijnlijke trauma of die verstikkende fobie? Dat idee doet sterk denken aan de film ‘Eternal Sunshine of the Spotless Mind’, waarin twee ex-geliefden hun herinneringen aan elkaar laten wissen. “Zover zijn we nog niet”, nuanceert professor Tom Beckers. “Tot voor kort was er nog weinig tot geen onderzoek gedaan naar emotioneel relevante info. Maar een recent experiment bracht verheldering.”

“Verschillende mensen kregen tekeningen te zien, maar bij de helft van de tekeningen kregen die personen ook een elektrisch schokje. Voor alle duidelijkheid: niet echt pijnlijk, eerder een onaangename prikkel. Dat schoksignaal staat synoniem voor een nare ervaring”, legt hij uit. “Net zoals bij de test die ik zonet beschreef, werd bij sommige tekeningen de instructie gegeven dat ze het plaatje mochten vergeten. Zelfs wanneer er een elektrische schok aan gekoppeld was, bleek uiteindelijk dat de deelnemers van het experiment die bewuste tekeningen in mindere mate hadden onthouden."

Onderzoek in kinderschoenen

Iemand nare dingen laten vergeten, vrijwel meteen nadat ze het meemaken, lijkt dus mogelijk. “Maar bij therapie gaat het vaak om herinneringen die al langer gevormd zijn”, zegt dr. Beckers. “Dan rijst de vraag: kan je ze achteraf nog uitwissen? Kan je mensen eerst herinneringen laten ophalen, en ze dan de instructie geven om die te vergeten?"

Dr. Beckers is optimistisch: “Er zijn redenen om te denken dat het zou kunnen lukken. Onderzoek bij dieren heeft al bewijs geleverd. Met behulp van geneesmiddelen, weliswaar. De dieren kregen eerst het verband aangeleerd tussen een toontje en een schok. Haalde je paar dagen later dat toontje aan en gaf je de dieren de gepaste medicatie, dan bleek dat ze de herinnering niet meer goed opsloegen. Bij mensen lijkt het op dezelfde manier te werken, maar het onderzoek staat nog in zijn kinderschoenen.”

“We moeten eerst verder uitdiepen hoe alle mechanismen precies werken”, zegt de psycholoog. “Maar wij zijn daar wel degelijk mee bezig. Het onderzoek staat in de steigers: het is een onderwerp waar KU Leuven zich de komende jaren op zal toespitsen.”