Wanneer en hoe vaak moet je je hart, longen of andere lichaamsdelen laten checken? “Als je een verandering opmerkt, ga daar dan niet licht over”

Gezond zijn en blijven: we vinden het sinds vorig jaar belangrijker dan ooit. Dus willen we niet alleen werk maken van een gezondere levensstijl, we nemen ons ook voor om geen enkele medische controle over te slaan. Met professor huisartsgeneeskunde Patrik Vankrunkelsven (KU Leuven) checken we welke medische check-ups noodzakelijk zijn. “Met sommige screenings spoor je ziektes op nog voor ze klachten geven.”

Sommige mensen laten hun bloed elk jaar tot in de details onderzoeken, terwijl anderen zich niet herinneren wanneer ze voor het laatst naar de tandarts gingen. De een doet ijverig mee aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker, terwijl een ander die uitnodiging meteen weggooit. In theorie zijn we allemaal begaan met onze gezondheid, maar in de praktijk is het lang niet duidelijk welke controles en screenings zinvol zijn.

Eén ding is zeker: preventief onderzoek alléén volstaat niet om ziektes te voorkomen. Prof. dr. Patrik ­Vankrunkelsven (docent huisartsgeneeskunde KU Leuven en directeur Centre for Evidence-Based Medicine - Cebam): “Voor het grootste deel van preventie zorg je zelf, met een gezonde levensstijl: niet roken, evenwichtig eten, voldoende fysieke activiteit, matig zijn met alcohol, verstandig zonnen en een gezond gewicht aanhouden. Check daarnaast met je arts of je vaccinatieschema in orde is: je hebt bijvoorbeeld elke tien jaar een herhalingsinenting nodig voor ­tetanus.”

Is het als bijkomende stap nuttig om elk jaar ‘voor alle zekerheid’ naar je huisarts te stappen voor een medisch onderzoek, zelfs als je geen klachten hebt? Vankrunkelsven: “Nee, dat heeft weinig zin. Er is geen algemene aanbeveling dat je je vanaf een bepaalde leeftijd regelmatig zou moeten laten onderzoeken. Maar als je nooit naar de dokter gaat, kan het nuttig zijn om dat te doen vanaf je 40ste: je arts zal nagaan of je bepaalde gezondheidsrisico’s loopt en beslist dan of je voortaan jaarlijks of pas over drie jaar hoeft te terugkomen.”

Zo’n medisch onderzoek begint met vragen over je leefgewoonten en familiale aandoeningen. Je bloeddruk, ­gewicht, hart en longen worden gecheckt, eventueel volgt een bloedonderzoek.

En wat met andere preventieve onderzoeken? Waarmee doe je écht iets voor je gezondheid? Vankrunkelsven: “Sommige onderzoeken of screenings kunnen bepaalde ziektes vroegtijdig opsporen, nog vóór ze klachten geven. In dat stadium zijn de aandoeningen nog te genezen of goed onder controle te houden. Dat kan voor extra gezondheidswinst zorgen, maar met een verstandige levensstijl bereik je veel meer.”

Check je hart en bloedvetten: cholesterol en triglyceriden

Hoewel vetten onmisbaar zijn voor ons functioneren, is het belangrijk dat twee types niet al te kwistig in je bloed circuleren: grote hoeveelheden cholesterol en triglyceriden verhogen de kans op schade aan je bloedvaten (dichtslibben), waardoor je risico op hart- en vaatziekten stijgt (hartinfarct, beroerte, pijnlijke benen bij het wandelen ...). Omdat je van hoge gehaltes cholesterol en triglyceriden heel lang niets merkt, kan het nuttig zijn om die te laten nakijken: de ‘goede’ HDL- en de ‘slechte’ LDL-cholesterol, het totale cholesterolgehalte en de triglyceriden.

Wie en hoe vaak? Patrik Vankrunkelsven: “Vanaf je 40ste kan je aan je arts vragen om je risico in te schatten op basis van leeftijd, rookgedrag, bloeddruk, levensstijl, gewicht en bloedvetwaarden. Volgens dat totaalbeeld beslist je arts dan of je het best jaarlijks, om de 3 à 4 jaar of vaker op controle komt.”

Risicogroepen: Je hart- en bloedvatgezondheid moet extra opgevolgd worden als je een hoge bloeddruk hebt, aan diabetes lijdt, als hoge cholesterol in je familie voorkomt, of als iemand in je familie op jonge leeftijd een beroerte of hartinfarct kreeg (man jonger dan 50 of vrouw jonger dan 65).

Check je dikke darm: een stoelgangtest

In België is dikkedarmkanker bij vrouwen de op een na meestvoorkomende kanker, bij mannen de op twee na. Dikkedarmkanker ontstaat echter langzaam en ongemerkt. Vaak zijn het onschuldige poliepen (= zwellingen van het darmslijmvlies) die in gemiddeld tien jaar tijd kwaadaardig kunnen worden. Een vroege opsporing is dus nuttig.

Wie en hoe vaak? In Vlaanderen krijg je tussen je 50ste en 74ste om de twee jaar een stoelgangtest toegestuurd: daarmee kan je je stoelgang laten nakijken op bloedsporen die met het blote oog onzichtbaar zijn. Wordt er bloed gevonden, dan kan dat wijzen op poliepen of darmkanker. Dan volgt een kijkonderzoek van de darmen (coloscopie). Eventuele poliepen worden dan meteen verwijderd.

Risicogroepen: Als dikkedarmkanker in je familie voorkomt (ouders, broers of zussen) of als je een chronische darmaandoening (zoals inflammatory bowel disease) hebt, kan een regelmatige coloscopie vanaf je 40ste aangewezen zijn, na overleg met je arts.

Check je borsten: een mammografie

Borstkanker is de meestvoorkomende kanker bij vrouwen. Maar als de ziekte in een vroeg stadium ontdekt wordt, is het risico op verwikkelingen en een zware behandeling kleiner, en de kans op genezing groter. Een mammografie (röntgenfoto van de borsten) kan afwijkingen opsporen waarvan je zelf nog niets merkt.

Wie en hoe vaak? Het Vlaamse bevolkingsonderzoek spoort vrouwen tussen 50 en 69 jaar aan om tweejaarlijks een mammografie te laten nemen. Het heeft geen zin om dat vaker of op jongere leeftijd te doen: de stralen bij een mammografie vormen namelijk ook een klein risico. Vanaf 50 jaar overwegen echter de voordelen. ­Vankrunkelsven: “Het lijkt nuttig om zelfs tot je 74ste regelmatig een mammografie te laten nemen. Maar het is belangrijk dat je als vrouw zelf de afweging maakt: elke screening heeft namelijk nadelen. Ze kan tot overbodige onderzoeken en behandelingen leiden, of angst met zich meebrengen.”

Risicogroepen: Als borstkanker bij een eerstegraadsverwant voorkwam (moeder, zus, dochter), zal je arts inschatten of er een genetische test of mammografie op jongere leeftijd moet gebeuren.

Zelfonderzoek: Vankrunkelsven: “Er is geen bewijs dat zelfonderzoek de levensverwachting doet toenemen. Toch kan het geen kwaad om je borsten te kennen. Als je een verandering opspoort, ga daar dan niét licht over.”

Check je huid: huidvlekjes

Onlangs luidden enkele dermatologen de alarmbel: omdat veel mensen tijdens de ­coronacrisis wachten om met een verdacht huidvlekje naar de arts te stappen, worden huidkankers pas in een later stadium ontdekt. Een late diagnose betekent een ingrijpender behandeling, vaak met minder kans op genezing.

Melanoom is het bekendste type: de kwaadaardigste maar ook de minst courante huidkanker (7-9 %). Het basaalcelcarcinoom komt met 70-75% veel vaker voor, maar is plaatselijk. Een plaveiselcelcarcinoom (15-20%) duikt vaker op vanaf de leeftijd van 60 jaar en kan uitzaaien naar de lymfe. Bij alle types speelt langdurige blootstelling aan de zon zonder bescherming een grote rol. Vankrunkelsven: “Kleren en een hoedje blijven de beste opties, een zonnecrème ­beschermt nooit volledig.”

Zelfcheck: De belangrijkste stap zet je zelf: hou je huid in de gaten. Vankrunkelsven: “Een huidvlekje dat plots van kleur, vorm of grootte verandert, dat jeukt of bloedt, laat je nakijken.” Vanaf je 50ste let je ook op oneffen, schilferende huidplekken die niet lijken te genezen, waarvan je bijvoorbeeld korstjes kan afkrabben.

Gratis check: De dermatologen van Euromelanoma organiseren elk jaar gratis dagen waarop je je huid kan laten nakijken.

Risicogroepen: Komt huidkanker in je familie voor of heb je een licht huidtype, wees dan extra voorzichtig met de zon en doe een maandelijkse zelfcheck.

Check je ogen

Als je minder goed begint te zien of oogklachten hebt (hardnekkige roodheid, pijn, lichtschuwheid), ga je uiteraard naar de oogarts. Maar met de leeftijd neemt ook je kans op oogziekten toe, zoals glaucoom (verhoogde druk in de oogbol met schade op de oogzenuw) of cataract (vertroebelde ooglens). Als je de eerste tekenen vroeg opspoort, kan er met medicatie of hulpmiddelen ingegrepen worden. Bij gevorderde cataract is een operatie bijna altijd aangewezen.

Wie en hoe vaak? Dr. François Haustrate, voorzitter Belgische Beroepsvereniging van Oogheelkundigen: “Vanaf de leeftijd van 40 jaar kan iedereen zonder klachten, vroegere oogproblemen of familiale voorgeschiedenis, zijn ogen het best om de twee jaar laten controleren. Meestal wordt ook een foto van de fundus (inwendige structuren van het oog) genomen om de staat van de oogzenuw en de macula (een gebied midden in het netvlies) te documenteren, zodat dit bij een latere controle opgevolgd kan worden.” Contactlensdragers die geen klachten hebben, hoeven niet vaker dan anderen op controle te gaan.

Risicogroepen: Wie diabetes heeft, langdurig bepaalde medicatie moet gebruiken (o.a. cortisonen), familieleden heeft met glaucoom, maculadegeneratie of cataract en als kind een lui oog had, of ooit een oogletsel had, gaat het best elk jaar op controle.

Check je gebit en tandvlees: mondonderzoek

Het is ons ingehamerd: ga minstens één keer per jaar naar de tandarts, om eventuele gaatjes te laten behandelen en tandsteen te verwijderen. Dat je door cariës (tandbederf) tanden kan verliezen, is bekend. Maar ook door tandsteen: die kan tandvleesontstekingen veroorzaken, die kunnen uitbreiden naar het kaakbot en de kiezen (parodontitis). Parodontitis verhoogt ook je kans op hart- en vaatziekten, omdat er door de ontsteking ziektekiemen in de bloedbaan kunnen terechtkomen.

Hoe vaak? Stefaan Hanson (Verbond der Vlaamse Tandartsen): “De gulden regel voor volwassenen: minstens één tandartsbezoek per jaar. Daarbij wordt de staat van je tanden en je tandvlees grondig bekeken. Als dat nodig is, wordt tandsteen verwijderd.” De ziekteverzekering betaalt elk jaar één tandsteenreiniging en één uitgebreid mondonderzoek terug (daar kan een radiografie of extra reinigingsbeurt bij horen).

Risicogroepen: Door hormonale veranderingen krijg je makkelijker tandvleesbloedingen of cariës als je zwanger bent. Zorg vóór je gezinsplanning dus voor een gezonde mond en ga rond de vijfde of zesde zwangerschapsmaand naar de tandarts voor een extra controle. Ook rokers en mensen met diabetes zijn gevoeliger voor tandvleesproblemen, zij mogen zeker geen controlebeurt overslaan.

Check je skelet: een botdensitometrie

Met de leeftijd neemt de dichtheid van je botten af, waardoor ze minder stevig worden. Worden je botten te broos, dan kunnen ze bij een banale val breken. Die breuk kan, zelfs als ze goed geneest, je bewegingsvrijheid inperken. ­Bovendien loop je dan meer risico op een volgende breuk. Botontkalking of osteoporose komt vaker voor bij vrouwen, vooral na de menopauze.

Wie en wanneer? Als je ouder bent dan 65 (mannen ouder dan 75) kan je aan je huisarts vragen om je risico op een botbreuk in te schatten aan de hand van een speciale tool: de FRAX-vragenlijst.

Botdensitometrie voor risicogroepen: Een botdensitometrie meet de dichtheid van je botten met een lage dosis röntgenstralen. Zo kan overmatige ­botontkalking vastgesteld worden. Vankrunkelsven: “Het is alleen aanbevolen bij risicofactoren, zoals erfelijke aanleg ­(bijvoorbeeld als een van je ouders een heupbreuk gehad heeft), als je erg mager bent of rookt, een vroegere breuk, een reumatische aandoening of langdurig cortisonengebruik.”

Dit is niet nodig

• Je gehoor laten checken als je geen klachten hebt.

• Je longen laten testen als je geen astma of chronische bronchitis hebt.

• Je bloedwaarden laten nakijken als je geen klachten hebt. Vankrunkelsven: ‘Je huisarts zal bepalen of het nodig is om je leverwaarden, nierfunctie, schildklier­hormoon, rode of witte bloedcellen ... te laten nakijken.

• Sommige bedrijven of verzekeringsmaatschappijen laten werknemers uitgebreid medisch screenen, met bloed- en urineonderzoeken, een ecg, inspanningsproef, allerlei vetmetingen tot zelfs een gastroscopie. In navolging daarvan wordt zo’n fullbodyscreening ook voor particulieren populairder. Voor je gezondheid levert dat weinig op. Integendeel: je kan nodeloos stress krijgen van ongevaarlijke, kleine afwijkingen. Vankrunkelsven: “Bovendien is een goed testresultaat voor mensen met een ongezonde leefstijl een vrijbrief om ongezond te blijven leven. Mensen vergeten dat zo’n onderzoek slechts een momentopname is. Het zegt niets over je gezondheid in de toekomst.”

Tekst: Inge Taucher