Rouw was nog nooit zo rauw: onze expert over verdriet en gemis in tijden van corona

Er is veel dat we niet meer kunnen in deze coronatijden. Veel dat we niet meer mogen, zelfs. De meest ingrijpende verandering, en ongetwijfeld degene die nog het langst zal nazinderen eens dit alles weer over is, is de manier waarop we nu gedwongen worden om met rouw en verdriet om te gaan. We vroegen Uus Knops, psychiater en rouwexpert, om raad.

Rouw en verdriet komt dezer dagen in vele kleuren, vormen en maten en hoeft zich niet alleen te beperken tot de meest letterlijke betekenis van het woord: de rouw om iemand die overleden is. Het missen van een ouder die je al weken niet meer in levende lijven kan zien kan evengoed verdrietig maken, net zoals het verwerkingsproces van een relatie die ooit was maar niet meer is. 

Laat ons toch eerst even stilstaan bij rouw in de diepste betekenis van het woord. Hoe verwerk je de dood van een geliefde of een familielid, in een tijd waar je amper op een waardige manier afscheid kunt nemen? “Het is moeilijker, maar het kan”, weet psychiater Uus Knops. “Probeer voorafgaand aan een vermoedelijk overlijden zo goed en zo kwaad als het kan toch afscheid te nemen van de persoon in kwestie. Ook wanneer dit niet mogelijk is op de manier waarop je dat zelf gehoopt of gewild had. Neem bijvoorbeeld contact op door te videobellen of spreek een persoonlijke boodschap in en vraag de verpleegkundige om die aan het oor van je geliefde of  familielid te laten afspelen. Of schrijf een brief en laat deze voorlezen.”

Waardig afscheid kunnen nemen zorgt er immers voor dat het verwerkingsproces later makkelijker kan verlopen of toch minder trauma’s zal achterlaten. “Daarom vind ik het ook enorm belangrijk dat de mensen die het beleid bepalen in ziekenhuizen en rusthuizen de coronamaatregelen zo menselijk mogelijk vertalen, rekening houdend met het belang van afscheid nemen”, zegt de psychiater. “We mogen ons niet blindstaren op de preventie van een mogelijke besmetting. Ook de preventie van trauma’s en complexe rouw is uiterst belangrijk. Toestanden waarbij een vader alleen overlijdt in een verzorgingsinstelling en zijn kinderen en kleinkinderen al wekenlang niet meer op bezoek mochten komen. Een crematie die moet gebeuren in superintieme kring. Persoonlijke spullen die vervolgens door onbekenden worden ingepakt en een week later aan de achterdeur van het verzorgingstehuis worden gezet om daar te worden opgepikt. Dat zijn zaken die diepe wonden kunnen slaan en ervoor zorgen dat er trauma’s ontstaan.”

De blik naar binnen

Vaarwel zeggen doe je niet alleen tegen de persoon die het leven laat, maar ook tegen alles wat hij of zij voor jou is of was. “Afscheid nemen is ook de blik naar binnen wenden en tot de essentie komen. Wat heeft de persoon om wie ik rouw voor mij betekend en wat draag ik mee? Gelukkig is dit iets wat we nog steeds kunnen doen. Ook de afscheidsdienst voorbereiden kan een grote rol spelen in het verwerkingsproces, ook al wordt deze misschien niet meteen gehouden.”

De situatie waarin we ons momenteel bevinden is dan wel uniek, toch is het zeker niet de eerste keer dan wij mensen gedwongen worden plots en onverwacht afscheid te nemen. “Voor de coronatijden werden we ook al geconfronteerd met verlies zonder afscheid. Denk hierbij aan een plots overlijden door een verkeersongeval, of een familielid dat onverwacht omkomt op reis.”

Dat laatste overkwam Knops trouwens zelf, toen haar broer vermist raakte op reis in Venezuela. “Ironisch genoeg vertoont de manier waarop wij gedwongen werden afscheid te nemen van mijn broer gelijkenissen met wat we nu meemaken met corona. Ook wij hebben geen afscheid kunnen nemen van zijn lichaam, we hebben zijn koude hand niet kunnen voelen, geen berustende glimlach op zijn gelaat kunnen zien. Dat maakt het aanvaarden van zijn overlijden moeilijker. Onze ratio heeft bewijzen nodig, ons begripsvermogen heeft de informatie vanuit onze verschillende zintuigen nodig. Bij ons ontbrak deze informatie. We hebben afscheid genomen van een beeld dat we van hem hebben, maar niet van zijn lichaam. We hebben hem niet een laatste keer kunnen vasthouden, om hem dan voorgoed los te laten. Weet wel dat afstand bij het afscheid geen afstandelijkheid hoeft te beteken. Een slechte start van een rouwproces kan een mooi en doorleefd vervolg kennen.”

Meer dan de dood alleen

Rouwen doe je natuurlijk niet alleen om de dood. Een stukgelopen relatie of een echtscheiding kan er evengoed voor zorgen dat je te kampen krijgt met verdriet, pijn en gemis. Wanneer je het vangnet van vrienden en vriendinnen die over de vloer komen om je op te beuren moet missen, kan dat plotse gat dat je ex-geliefde achterlaat in je leven eens zo groot aanvoelen. “Probeer in die gevallen terug te vallen op telefonisch contact of videobellen met vrienden of familieleden”, raadt Knops aan. “Daarnaast zijn er sommige mensen die contact zoeken met een andere persoon die recent alleenstaand is geworden, om dan samen in een bubbel te zitten ”

Hoewel eenzaamheid en verdriet belangrijke factoren zijn, wil de psychiater toch aanstippen dat een relatiebreuk verwerken in coronatijden niet alleen maar kommer en kwel hoeft te zijn. “Soms kan dit grotere probleem dat corona heet andere problemen relativeren, en zijn bij een vechtscheiding plots wel weer communicatie en flexibiliteit mogelijk. Sommige scheidende koppels vormen nu een ‘noodregering’: de druk valt weg omdat ze voor eventjes enkel nog als ouders van hun kinderen moeten fungeren en niet als ex-koppel.”

Het gemis dat we momenteel allemaal ervaren hoeft ook niet altijd iets slechts te zijn. Volgens Knops kunnen we dit moment aangrijpen om even stil te staan bij onze persoonlijke relaties. “Het kan ook goed en mooi zijn om te voelen en je te realiseren hoe graag je iemand ziet. In gewone tijden durven we hier immers al eens makkelijker aan voorbijgaan. Nu kunnen we niet anders dan het gemis voelen, het aanvaarden en misschien zelfs ook appreciëren. Gemis betekent ook zoveel moois: het zegt iets over de intensiteit van de relatie. Tegelijk weet je ook dat dit gemis tijdelijk is. Veel mensen die na verlies iemand moeten missen, moeten dit voor de rest van hun leven doen.”

Psychiater Uus Knops geeft op woensdag 22 april  om 20u30 een live webinar over rouw en gemis in coronatijden. Meer info vind je hier.
Knops schreef eerder al over rouw in ‘Casper – een rouwboek’. Meer info op haar Facebookpagina.